18. yüzyıl Osmanlı sahası şairi Enderûnlu Fâzıl, Defter-i Aşk'ı ile farklı ve yeni bir mesnevi ortaya koyduğunu vurgular. Defter-i Aşk, Fazıl'ın başından geçen aşk serüveninin yer aldığı, Osmanlı sahasında ilk otobiyografik aşk mesnevisidir. Defter-i Aşk, gerçekçiliğin ön planda tutulduğu, sıradan halkın yaşamına tanıklık eden hakikatin bir biçimidir.
17. yüzyıl divan geleneğinde kırılmalar, değişim ve dönüşümler gözlemlenirken bu oluşumlar esnasında dönem şairlerinin de dönüştüklerinin öngörüsü de yapılabilir. Enderûnlu Fâzıl'ın ortaya koyduğu eserler bu siyasi-sosyal fonun getirmiş olduğu edebiyatın içinde yerini alır.
Mahalli unsurları içinde barındıran Defter-i Aşk hakkında bir çözümleme yapan Gibb, Fazıl'ın aşk konusu üzerinden belirli çıkarımlarda bulunmuştur. Tarihi ve folklorik özellikler taşımasa da içerikte cinselliğin yoğun olduğu -pornografi- öğeler vardır. Gibb, Fazıl'ın şairlik yönünün olmadığını savunsa da aşk defteri üzerinden gerçekliğe bakışını, toplumun yaşayış biçimini yansıtan yürekli ve özgün tavrını da yabana atmaz. Onun dikkatini zirvede tutan durumlar, Enderunlunun eserinde aşkın merkeze alınması, otobiyografik sahneler vermesi, devrin toplumunda gözler önüne serilen gerçeklikleri sunması nedeniyle mühimdir.
Defter-i Aşk'ta yer alan çingene düğünleri ve bunların ayrıntılı bir biçimde betimlenmesi Fazıl'ın poetikasını, edebi duruşunu yansıtan örneklerdir. Fazıl, aşk mesnevilerinin merkezindeki mecazi aşk üzerinden ilahi aşkı hedef alma ritmini otobiyografisiyle harmanlayarak Osmanlı sahasındaki bu anlatı geleneğine yeni bir buluş getirmiştir.
Defter-i Aşk'ın tamamlanmamış bir mesnevi olarak görülmesine karşın, Enderûnlu Fâzıl'ın deyimi ölçüsünde "tarih-i nev-icad" olması büyük nüfuza sahiptir. Eser, yapısal olarak, kurgusal bağlamda, özelliklerini ve otobiyografisini yine merkezde tutarak genç erkeklere karşı içinde büyüttüğü aşkın bir yorumuyla sonlanır. Sadece ustaca bir kurguya sahip olmadığı aynı zamanda da kendi aşk biyografisini çıplaklığıyla kaleme alması diğer mesnevilerden ayrılmasının başlıca nedenlerindendir.
Defter-i Aşk, tevhid, münacaat, naat gibi mesnevi yapısının yerine yaratıcının güzelliğini ve hakiki aşığın özelliklerini anlattığı kısımlar giriş bölümünde yerini alır. Eserde sevgili minvalinde sahih bilgiler sunmaktan ziyade onun bir özelliğinin üzerinden hareketle abartılı tanımlar kullanarak söz sanatlarındaki gücünü ifade etmesi hizmeti de beraberinde gelir. Yer yer ironik, mizahsal ve kalıplaşmış ifadeleri kullanır.
Enderûnlu Fâzıl'ın iki tema -aşk ve güzellik- etrafındaki izleksel eseri, yaşantısı ve eğitim bilgilerini izleyebiliriz. "Tarih-i nev-icad" olarak adlandırdığı Defter-i Aşk, Osmanlı sahasında şiir ve otobiyografisinin buluştuğu dönemin değişiminin ve dönüşümünün ona getirmiş olduğu bir etkidir.
Mahmut Yıldırım